Anders Breivik en het gemis van een verhaal
Ingegeven @ do 28-07-2011
Anders Breivik demonstreert hoe machteloos we staan zonder psychologie van het voorbeeld. Wat doen de voorbeelden uit recreatiemedia met jonge mensen? Niets? Reclame heeft toch ook effect? Wat doen alom vigerende verhalen, helden, in talloos herhaalde beelden op tv, teksten op internet met ons? Al decennia kijk ik uit naar onderzoek op dat gebied, maar niks hoor. We willen het niet weten. Als we Breiviks waanzin en extremisme niet als oorzaak van zijn solitaire slachtpartijen willen zien en zijn begane gruwelen niet willen wegredeneren naar een geestelijke afwijking, dan komt weldegelijk de cultuur als oorzaak in het zicht. Voilà de invalshoek – ik vond haar in de NRC – om de zaak ook eens te bekijken. Laat de retropers – in vertraagde nabeschouwing, precies zoals het hoort – zich vandaag nu eens buigen over de reden voor de in het Westen zelfverkozen leemte op het gebied van voorbeelden.
Leemte zegt u? Het is een gapend gat van eenzaamheid waar de burger het in moet zien te redden in zijn jeugd. Dat dat project zo nu en dan mislukt, raad je de koekoek. Je zoekt de helden bij elkaar die voor jou het Grote Voorbeeld zijn, je knutselt voor jezelf een Groot Verhaal bijeen – dat mocht in Breiviks geval best 1500 pagina’s beslaan – en zie eens aan, je hele leven heeft betekenis gekregen. Identificeer je met de grootste heldendaad uit je Verhaal en ziedaar, je weet meteen wat je te doen staat.
Ik heb wel eens gereageerd op Elsbeth Etty die maar niet begreep waarom Stalin en Mao nog steeds als grote helden gelden voor hun respectieve landgenoten. Nog afgezien van de gunstige waardering die die massaslachters krijgen, doe het maar eens zonder dat soort kernfiguren in je collectieve geweten. Dat maakt mensen stuurloos, radeloos, ongeleide projectielen die een potentieel gevaar zijn voor hun medeburgers. (Of een potentiële last, als drugsverslaafde of aan weet-ik-wat-niet-al verslaafde.) Zelfs voor Hitler is in Duitsland een niet aflatende belangstelling, ook al is die boos en negatief geladen. Beatrice de Graaf en Edwin Bakker meldden gisteren in dezelfde NRC dat onderzoekers het proces van radicalisering zich in drie fasen voorstellen. Te beginnen met “een individueel-psychologisch proces van vervreemding.” Pas aan het eind van het proces knoopt de radicaal een verhaal bijeen, waarin hij meent voor – even zwijgzaam-stille anderen – een held te kunnen zijn.
We missen een verhaal. Bas Heijne zegt het ook al. Afgelopen zondag riep hij op tv (Het Filosofische Kwintet) op tot een militant soort humanisme, ontleend aan een betoog van Thomas Mann. Humanisten willen een verhaal, mits het maar vreedzaam en invoelend is, zij weigeren hun tanden te laten zien (als zij die al hebben). Carel Peeters schreef daar een artikel over in de Volkskrant, dat ging over Erasmus. Die was pas militant! Hulde dus voor Carel Peeters, het is mij uit het hart gegrepen. Maar wie trekt er nog ten strijde voor het humanisme? Ik verwees op de tv-blog naar mijn proefschrift, dat in zijn strijd tegen het antihumanisme weldegelijk het militante humanisme in zich heeft. Maar ik zie nog steeds geen medestrijders op mijn pad. (Reden voor radicalisering genoeg, zou je haast zeggen!)
Nu weer dat verhaal van ene Niall Ferguson. “Harvard Professor” staat er op de cover van de DVD van de BBC. Over het Westen als beschaving (Civilisation). En hoe het komt dat datzelfde Westen overal nog steeds gekopieerd wordt in de wereld. Weet u waarom? Omdat wij als westerlingen beschikken over een zestal machtsmiddelen die de laatste eeuwen superieur geworden zijn vergeleken me de rest. (Ferguson vond de computerterm ‘killer apps‘ toepasselijk voor dat soort machtsmiddelen, ik vind het een afgrijselijke term; geweldig leuk met zijn tijd meegaand, maar elk taalgevoel schofferend.)
Zoals de wetenschap (die nieuwe militaire middelen verschafte), het bezitscredo van Locke (bezit = grond + slaven), de geneeskunde, het consumentisme en het protestantse arbeidsethos (zie Max Weber), dat China tegenwoordig naarstig overneemt, waar nu al tientallen miljoenen protestanten zijn! In Europa, waar de kerken leeglopen, gaat het slechter met de economie dan in de VS, waar de kerken vollopen, al concurrerend met elkaar. Ferguson beziet ‘beschaving’ door de bril van machtsuitoefening. Dat heeft zo zijn beperkingen. Als hij het drie kwartier over consumentisme heeft, gaat het over het succes van spijkerbroeken in de wereld. Niets over hongerende armoede naast walgelijke zelfverrijking, crises, afvalbergen, drugs-of-wat-dan-ook-verslaving en milieuverwoesting. Dat valt blijkbaar allemaal onder ‘beschaving’. Toch refereert hij ook aan wat verkeerd gegaan is: eugenetica, als bron van alle rassenwaan en – leed. Geen woord over het Woord van God dat aan de basis heeft gestaan van rassenleer en haatzaaien. (Heeft de professor nagelaten van de vele inderdaad gedenkwaardige geschriften waaraan hij refereert, de Bijbel erop na te slaan?) “Werken, werken, werken”, met dat motto was hij opgevoed, dat motto is uiteindelijk voor hem ‘beschaving’.
Ik bedoel maar, er is werk te over voor het militante humanisme. Zoals dit soort redenaties onderuithalen als zijnde al te christelijk om waar te zijn.