Google Earth with Canons en een kerstgedachte*

* Eerder verschenen op de website van Entoen.nu op 24-12-2009. In: Verhaal & Onderwijs

Het idee is simpel. Je scrollt over de planeet tot je een plek hebt gevonden die je bevalt. Bij inzoomen komen ballonnetjes in beeld. Als je daarop klikt ontvouwt zich de canon van een regio. Klik je op een canon die daar in de buurt ligt, dan krijg je overlappingen van namen en gebeurtenissen. Hoe verder weg hoe minder overlappingen. Ziedaar het verhaal van de wereld in duizend klikken. Ideetje voor Unesco? We kunnen hier in Nederland alvast beginnen met zoiets, nu alle regionale canons zo keurig in beeld gebracht worden op entoen.nu.

Merk daarbij op hoe complementair de wereld in elkaar steekt als je het beeld van de planeet ’s nachts vergelijkt met overdag. Waar ’s nachts het meeste – elektrische – licht te zien is daar heerst overdag de grootste – sociaal culturele – duisternis. Waar materiële energie het meest verstookt wordt, wordt de minste energie besteedt aan het eigen culturele verleden. Pierre Nora heeft gelijk met zijn cultuurkritiek bij aanvang van zijn Les lieux de mémoire: “une rupture d’équilibre, l’arrachement de ce qui restait encore de vécu dans la chaleur de la tradition, dans le mutisme de la coutume, dans la répétition de l’ancestral.”

De kerstgedachte steekt hem hierin, dat mensen uit niet-westerse culturen, met een voor ons ongekende maar innerlijke rijkdom aan voorouderverhalen en pantheons, aan de poort kloppen van landen met hun materiële rijkdom. En u raadt het al: er is voor hen geen plaats in de herberg. Pas na een paar vergeefse pogingen, in de stal.

Voor het aan de kaak stellen van de levenloosheid en onbetrokkenheid bij u en ik van het historisch onderzoek, dat volgens Pierre Nora de vervreemding van het verleden alleen nog maar vergroot, kunnen we verwijzen naar het beroemde opstel van Friedrich Nietzsche ‘Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben’. Maar dat is me in al zijn genialiteit te compromisloos negatief: een soort Laatste Oordeel over elk denkbaar doorleefd historisch besef. Of toch niet? Ik lees (in de vertaling van Thomas Graftdijk, p. 137): “alleen wanneer de geschiedenis duldt dat zij tot kunstwerk getransformeerd wordt en dus een zuiver artistiek maaksel wordt, kan zij misschien bepaalde instincten bewaren of zelfs opwekken. Zulk een geschiedschrijving zou echter volstrekt in tegenspraak zijn met de analytische en onartistieke geest van onze tijd, en zelfs als een vervalsing worden ervaren.” (Sic; zie Huizinga’s gelijkluidende visie in zijn hier vaker genoemde ‘Over vormverandering der geschiedenis’.)

Om dan bij Nietzsche, nog hoopvoller en kerstgedachtiger, tien bladzijden verder, heel kernachtig een oplossingsstrategie te vinden: “de oorsprong van de historische vorming … móet zelf weer historisch worden beschouwd, de geschiedenis móet het probleem van de geschiedenis zelf oplossen, de kennis móet haar angel tegen zichzelf keren – dit drievoudige móet is de imperatief van de geest van de ‘nieuwe tijd’, zo die werkelijk iets nieuws, sterks, een belofte van leven en iets oorspronkelijks bevat.” Ziezo, kerstachtiger kunnen we het niet maken.

Of toch? Een der mooiste opstellen uit de westerse pedagogische literatuur, ‘Journal meiner Reise im Jahr 1769’ van Johann Gottfried Herder, bevat een (in nieuwere uitgaven vaak weggelaten) toekomstvisioen van een ‘Catechismus der Menschheit’. Ook al bestaat er geen vertaling van dit formidabele geschrift (schande!), ik zou toch, excusez mon impertinence, bij deze schets van iets nog onbestaanbaars, gekozen hebben voor het ‘herderiaanse’ Duits.

Na omstandig te hebben verduidelijkt hoe het ideale schoolboek eruit zou moeten zien (“O wäre ein solches Buch geschrieben!”) vult hij nog eens extra aan: “Züge, Porträte, Geschichte, Leben aus aller historie kommt dazu, um Menschlich zu bilden: aus der Bibel wenig …. Die Geschichte andrer Völker und Zeiten, in grossen Beispielen und Vorbildern drängt sich Haufenweise heran: lebendig werde sie erzählt, wieder erzählt, nie gelernt, nie Pedantisch durchgefragt und durchgeknätet: so bildet sich Seele, Gedächtnis, Charakter, Zunge, Vortrag, und nachdem wird sich im späterer Zeit, auch Styl, auch Denkart bilden …”

Wie weet wordt Herders visioen ooit uitgewerkt. Het is er nog niet van gekomen. Maar aan Unesco-gevoelens was nooit gebrek, dat blijkt wel. En met Nora, Nietzsche, Huizinga en Herder op een rijtje kan ook tweeduizendtien niet meer stuk. Een vrolijke kerst en gelukkig Nieuw Jaar!